Początki osadnictwa Żydów we Wrześni
Września jest miastem leżącym na styku dawnych szlaków handlowych z Kalisza do Gniezna i z Poznania w kierunku Mazowsza, dlatego wzmianki o osadnictwie żydowskim sięgają XIV wieku. Organizowane tutaj jarmarki ściągały rzemieślników oraz kupców żydowskich, którzy handlowali skórami, futrami i bawełną.
Ludność żydowska zamieszkiwała centrum miasta, tutaj też zbudowano pierwszą drewnianą synagogę oraz założono pierwszy cmentarz w XVI wieku o czym świadczą informacje pochodzące z XVII i XVIII wieku. Założenie gminy żydowskiej wiązało się także z obowiązkami podatkowymi i okazjonalnymi daninami na rzecz właścicieli miasta.
Okres zaborów
W okresie zaborów ustawodawstwo pruskie zmusiło Żydów do asymilacji z Niemcami, nadając im zależny od majątku i wykształcenia status ludności naturalizowanej, do której należeli majętni i wykształceni lub tolerowanej, która obejmowała ludność biedną. Obydwie grupy podlegały licznym ograniczeniom zawodowym i meldunkowym.
W XIX wieku liczba Żydów we Wrześni była najwyższa:
W 1820 roku na 2 495 mieszkańców miasta 1243 osoby były pochodzenia żydowskiego a w 1844 roku na 3 391 mieszkańców aż 1453 to byli Żydzi. To właśnie w tym okresie najlepiej im się powodziło.
Trudnym okresem dla Żydów okazał się czas Wiosny Ludów w 1848r., kiedy doszło w Miłosławiu, Wrześni i Buku do pogromów, w czasie których zabito kilkunastu Żydów oraz niszczono synagogi, sklepy i domy żydowskie. Złagodzono te wydarzenia pomocą finansową dla gmin żydowskich ze strony samorządu powiatowego i pomocą żydowską dla powstańców. Władze pruskie też odstąpiły od wcześniejszych ograniczeń i wprowadziły patenty o równouprawnieniu Żydów, co przyczyniło się do powstania pokolenia „Niemców wyznania mojżeszowego”. W drugiej połowie XIX wieku członkowie gminy żydowskiej aktywnie uczestniczyli w życiu społecznym miasta, angażując się w pracę Rady Miejskiej oraz różnych instytucji i stowarzyszeń.
Wspólną inicjatywą Polaków, Niemców i Żydów mieszkających we Wrześni było utworzenie w 1887 r. Rzemieślniczej Szkoły Dokształcającej.
Okres międzywojenny
Odzyskanie niepodległości przez Polskę i przejmowanie władzy przez władze polskie spowodowało emigrację Niemców z byłego zaboru pruskiego a wraz z nimi także Żydów, którzy w Niemczech szukali lepszego zarobku i edukacji dla swoich dzieci. Liczba populacji żydowskiej systematycznie zmniejszała się, co było też skutkiem niskiego przyrostu naturalnego. W 1939 roku we Wrześni pozostało 65 osób wyznania mojżeszowego.
Okres okupacji hitlerowskiej
Według statystyki niemieckiej we Wrześni żyło we wrześniu 1939 r. tylko 38 Żydów, których część natychmiast wywieziono do Poznania, gdzie zostali osadzeni w Forcie VII i tam zginęli. Inni prawdopodobnie zostali deportowani później. Wkrótce Niemcy przystąpili do niszczenia domów i synagogi.
W 1942 roku przez trzy miesiące istniał kolejowy obóz budowlany, w którym pracowało 158 więźniów pochodzenia żydowskiego, większość z nich zmarła z powodu wycieńczenia, chorób lub zostali zamordowani przez Niemców.
