Synagoga we Wrześni

Żydowscy wrześnianie zamieszkiwali dzisiejsze ulice: Fabryczną, Ratuszową i Jana Pawła II, tam też wybudowano w 1710 roku pierwszą drewnianą synagogę a naprzeciw między ulicami Fabryczną, Staszica i Szkolną założono cmentarz. Wkrótce liczba żydowskich mieszkańców zwiększała się i wszyscy mieszkali wokół rynku. W XVIII wieku proboszcz parafii skarżył się, trudno było tam zorganizować procesję Bożego Ciała, ponieważ nie było domu, przy którym można było postawić ołtarz. Szacuje się, że w XIX wieku na 189 domów aż 79, czyli prawie 42 % znajdowało się w rękach Żydów.

W okresie międzywojennym życie religijne Żydów we Wrześni koncentrowało się wokół synagogi. Wzniesiono ją na miejscu poprzedniej, drewnianej, która spłonęła w grudniu 1873 roku. Budowę nowej rozpoczęto rok później. W 1875 dokonano jej poświęcenia. Nowa synagoga była murowana z dwuspadowym dachem. Wejścia znajdowały się po stronie zachodniej. Wewnątrz, nad wejściem znajdowała się galeria, na którą prowadziły schody przedsionka. Przed szafą ołtarzową znajdowało się podium - bima, na którym czytano Torę. Wyposażenie synagogi było skromne, ale na uwagę zasługiwała szafa ołtarzowa, w której przechowywano zwoje Tory oraz zabytkowe zasłony i sukienka na Torę. Wspominano też o złotym świeczniku.

Według spisu sporządzonego w 1933 roku w synagodze znajdowały się: 2 lichtarze, 2 kielichy, 1 puszka korzeniowa, 7 koron, 4 tablice z dziesięcioma przykazaniami oraz 4 wskazówki - Jady używane przy czytaniu Tory.

Gmina żydowska jako jedna z pierwszych w Wielkim Księstwie Poznańskim zatrudniła rabina - doktora Juliusa Gebhardta, który wkrótce przeniósł się do Gniezna.

Przed I wojną światową aż do lat dwudziestych, gmina zatrudniła kolejnego rabina – był nim doktor Mojżesz Lewin. Po jego odejściu modlitwy w synagodze prowadził kantor Chaim Szenkałowski, który pełnił też funkcję rzezaka.

Prasa lokalna zamieszczała systematycznie informacje o terminach świąt, godzinach modłów i uroczystościach religijnych w synagodze.

Niestety malejąca liczba członków gminy żydowskiej była przyczyną tego, że trudno było synagogę utrzymać i systematycznie remontować, dlatego z czasem budynek niszczał.

W czasie wojny Niemcy planowali przebudować synagogę na teatr, ale z braku odpowiednich materiałów budynek w czasie remontu częściowo się zawalił. Dlatego w 1943 roku okupanci zdecydowali o rozbiórce.